تهمت زدن
نام بیماری: بهتان
بهتان، تهمت، افترا، دروغ ، بهتان، واژه ای قرآنی و حدیثی با مفهوم اخلاقی است. این واژه از ماده «بهت» به معنای متحیّر ساختن و متحیر شدن، عاجز و ناتوان شدن و در لغت به معانیِ کذب، دروغ بستن و افترا زدن است. بهتان در اصطلاح قرآن، حدیث و اخلاق به دروغ نسبت دادن گناه یا خطا به دیگری است.1
پدیده زشت بهتان یا تهمت و افترا، علاوه بر اینکه یک صفت زشت اخلاقى است در زمره گناهان کـبـیـره نـیـز مـحـسوب مى شود. این گونه دروغ، زشت ترین دروغهاست و اگر بگوییم از بد ترین جنایتها بدتر است، چندان راه دورى نرفته ایم، زیرا جنایت کار ، جان را مى گیرد، ولى مفترى، حیثیت و آبرو را مىگیرد و دامن بى گناهى را آلوده مى سازد و بد نامش مى کند، نزد مردمان شریف، مرگ از زندگى با ننگ برتر است.
آتش تهمت بیش از آنچه به دیگران ضرر رساند دامن صاحب خویش را مى سوزاند و هستى تهمت زنـنـده را نـشانه مى رود
اضافه بر این، بسیار اتفاق مىافتد که تهمت، بیچارهاى را در خطر قتل مىاندازد;پس تهمت داراى دو شومى مىباشد، حال آن که قتل یک شومى دارد.
تعریف بیماری
بهتان نزد دانشمندان اخلاق نسبت دادن رفتار یا گفتار یا حالتی زشت و ناپسند به کسی است که از آن زشتی، پاک و منزه است. روایات بسیاری وجود دارد که به بیان حقیقت این رفتار زشت پرداخته است؛ به عنوان مثال «بهتان این است که درباره برادرت بگوئى چیزى که در او نیست.»2 ابوذر غفاری می گوید: از رسول خدا(ص) پرسیدم: اى رسول خدا غیبت چیست؟ فرمود: طورى برادرت را یاد کنى که خوش ندارد. عرض کردم: اى رسول خدا اگر آنچه می گویم در او باشد؟ فرمود: بدان همانا تو هر گاه او را یاد کنى به آنچه که در او هست پس او را غیبت کردهاى و اگر در او نباشد تهمت بستهاى.»3
امام صادق(ع) نیز می فرماید:
«... بهتان، این است که درباره برادر [مومن] خود، عیبی را که در او نیست، بگویی»4
در قرآن کریم آمده است:
«و کسی که «خطا» یا «گناهی» را مرتکب شود؛ سپس بی گناهی را متهم سازد، بار «بهتان» و «گناه» آشکاری را بر دوش گرفته است.»5
انواع بهتان
بهتان چهار نوع است:
1- بهتان و افترا بر خدا
ایـن مـسـئله در آیـات مـتـعـددى از قـرآن مـجـیـد مـطـرح شـده و نـشـان دهـنـده آن اسـت کـه در طول تاریخ، عدهای براى سودجویى و ایستادگى در برابر خدا دسـت به افترا نسبت به ساحت مقدس ربوبى زده، حتى قوانین و احکامى را به دروغ به او نسبت داده اند:
«به خاطر دروغی که بر زبانتان جاری میشود نگویید: «این حلال است و آن حرام» تا بر خدا افترا ببندید...»6
قـرآن مـجید، کسانى را که به خدا، افترا مى بندند، با وصف (ستمکارترین) توبیخ کرده و فرموده است:
«چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی به خدا ببندد یا بگوید: «بر من، وحی فرستاده شده» در حالی که به او وحی نشده است...»
2- بهتان بر پبامبر(ص)
آتش این صفت زشت، حتى دامان پاک اسلام و پیامبر بزرگ آن را نیز گرفت و مشرکان مـکـّه نـسـبـتـهـاى زننده اى چون: ساحر، کذّاب، کاهن، مجنون، شاعر و... به آن شخصیت بىنظیر دادند تا از رشد سریع اسلام و افزایش مسلمانان جلوگیرى نمایند.
3- بهتان به مردم
ایـن نـوع از تهمت، بیشتر براى اغراض شخصى و انتقام از دشمن، به کار گرفته مى شود و در مـیـان هـمـه انسانها ممکن است اتفاق بیفتد و به دو گونه صورت مى گیرد.
الف ـ تهمت زننده، جرمى مرتکب نشده جز اینکه دیگرى را به صفت یا کار زشتى متّهم کرده است.
ب ـ تـهـمت زننده خود مرتکب کار خلافى شده و براى تبرئه خویش، آن را به دیگران نسبت مى دهـد کـه چـنین بهتانى از نوع اوّل زشت تر است و قرآن مجید از آن به (گناه آشکار) تعبیر مى کند:
«و کسی که خطا یا گناهی مرتکب شود، سپس بیگناهی را متهم سازد، بار بهتان و گناه آشکاری بر دوش گرفته است.»8
زشت ترین قسم بهتان
گاه بهتان زننده، آن چه را به دروغ نسبت داده، خود مرتکب نشده است؛ اما گاهى رفتار ناشایستى را که از خودش سر زده، به دیگری نسبت میدهد که این زشتترین و ناپسندترین نوع بهتان به شمار مىرود. خداوند متعال در قرآن کریم مىفرماید:
«کسى که «خطا» یا «گناهى» مرتکب شود سپس بىگناهى را متهم سازد بار «بهتان» و «گناه» آشکاری را بر دوش گرفته است»9
آثار تهمت
افترا و بهتان به جهت آثار مخرب و زیانبار در دو حوزه فردی و اجتماعی از صفات و هنجارهای ناپسندی است که هم از نظر حقوقی جرم و هم از نظر اخلاقی زشت و ناپسند است و هم از نظر اجتماعی مخل امنیت و از نظر روانشناسی موجب بحران شخصیت میشود و انسان سالم را از حالت تعادل بیرون میبرد. براى نمونه به چند مورد اشاره مى کنیم:
الف: پیامدهای اجتماعی تهمت
1 . سلب امنیت روانى:
تـهـمـت زدن، آرامـش روحـى جـامـعـه را دچـار اخـتـلال مـى کـند و سبب مى شود که مردم همواره در حالت تشویش و نگرانى به سر برند؛ چرا کـه هـر آن مـمـکـن است از سوى هر کسی مورد اتهام قرار گیرند و حیثیت و آبرویشان بر بـاد رود و چنین حالتى ثبات زندگى فردى و اجتماعى را بر باد مى دهد. علاوه بر اینکه سبب بسیارى از امراض روانى و جنگ اعصاب نیز مى شود.
2 . اشاعه فحشا:
مطرح کردن گناه و کارهاى زشت دیگران، خواه راست باشد یا دروغ، قبحِ گناه و حرمت را در جامعه مـىشـکند و دیگران را نیز به ارتکاب آن تشویق مى کند. چنین کارى در قرآن، ترویج فحشا و زشتیها محسوب شده و تهمت به دیگران از مصادیق بارز آن است!»10
3 . احساس بى اعتمادى:
بـا رواج تـهمت، افراد نسبت به یکدیگر بدبین مى شوند و علاوه بر اشخاصى که مورد اتهام قـرار گـرفـتـه انـد، از دیـگـران نیز سلب اعتماد مى شود و این جوّ بدبینى دامنه اش گسترده خـواهـد شـد بـطـورى کـه دیـگر کسى به دیگری اطمینان نخواهد کرد و چنین حالتى براى جامعه انسانى یک فاجعه است.
ب: پیامدهای فردی تهمت
آتش تهمت بیش از آنچه به دیگران ضرر رساند دامن صاحب خویش را مى سوزاند و هستى تهمت زنـنـده را نـشانه مى رود:
1 ـ لعن و نفرین الهى:
قـرآن مـجـیـد کـسـانـى را کـه بـه زنـان پـاکـدامـن تـهـمـت عمل زشت مى زنند لعنت کرده و فرموده است:
«کسانی که زنان پاکدامن و بی‌خبر (از هرگونه آلودگی) و مؤمن را متهم می‌سازند در دنیا و آخرت از رحمت الهی بدورند ...»11
2 ـ بى ایمانى:
کسانی که در محضر خدا و برخلاف خواست او به بندگان بى گناهش بهتان مى زنند یا بـه خـدا و پـیـامبرش افترا مى بندند در واقع بى ایمانى خویش را ثابت مى کنند. امام صادق(ع) فرمود:
«وقـتـى مـؤمـنـى بـه برادرش تهمت مىزند، ایمان از دلش رخت برمى بندد چنان که نمک در آب ذوب مىشود.»12
3 ـ انتقام خدا:
سـرانجام دست انتقام الهى، گلوى بهتان زننده را خواهد فشرد. امـام رضـا(ع) از رسول اکرم(ص) چنین نقل مى کند:
«هر که به مرد یا زن با ایمان بهتان زند یا درباره او چیزى گوید که در او نیست خداى تعالى روز قیامت او را بر تلى از آتش وادارد تا آنچه گفته از سرش بدر آید.»13
بـا تـوجـه بـه زشـتـى و سـنـگـیـنـى بـهـتـان و پـیـامـدهـاى شـوم آن، روشـن اسـت کـه عقل و شرع به اتفاق، این پدیده ناهنجار اجتماعى را بشدت محکوم و ممنوع کنند و خردمندان را از ارتکاب آن باز دارند.
این گونه دروغ، زشت ترین دروغهاست و اگر بگوییم از بد ترین جنایتها بدتر است، چندان راه دورى نرفته ایم، زیرا جنایت کار ، جان را مى گیرد، ولى مفترى، حیثیت و آبرو را
ریشههاى بهتان
بهتان، نتیجه صفات زشت انسانی است. این رفتار ناپسند در برخى از رذایل اخلاقى ریشه دارد که عبارتند از:
1. دشمنى
گاه انسان براى فرو نشاندن آتش دشمنى و کینه خویش، به دیگرى دروغ بسته، نسبتهاى ناپسند مىدهد
2. حسد
گاهى انسان به رتبه، شان و کمالات دیگرى حسادت کرده، براى از بین بردن وجههاش به او بهتان مىزند.
3. ترس و فرار از مجازات
گاه انسان از ترس مجازات خطایى که مرتکب شده یا برطرف کردن نسبت ناروایى که ممکن است به او داده شود به دیگرى بهتان می زند.
علاج بهتان
بهتان نیز مانند رفتارهاى زشت دیگر، گاه به صورت رفتارى اتفاقى و ناپایدار از انسان سر مىزند که با هوشیارى اندک مىتواند به رفع آن پرداخت و به آسانى از تکرار آن جلوگیرى کرد. بهترین راه براى درمان این صفت رذیله، تفکر درباره پیامدهاى این صفت است؛ از سوى دیگر هنگامى که ریشه هاى تهمت را بشناسد و به درمان یک یک آنها بپردازد، با از میان رفتن علت، معلول نیز از میان خواهد رفت.
علی اکبریان تبریزی
فراوری: شکوری
[1] - راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ قرآن، دمشق سوریه، دارلقلم، 1412ه، چاپ اول،ص148
[2] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج72، ص: 246 «وَ الْبُهْتَانُ أَنْ تَقُولَ فِیهِ مَا لَیْسَ فِیه»
[3] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج74، ص: 91
[4] - همان، ج72، ص: 248
[5] - آیه 112 سوره مبارکه نساء.
[6] - آیه 116 سوره مبارکه نحل
[7] - آیه 93 سوره مبارکه انعام.
[8] - آیه 112 سوره مبارکه نساء. «وَمَنْ یکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا»
[9] - آیه 112 سوره مبارکه نساء.
[10] - «إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ …»
[11] - آیه 23 سوره مبارکه نور. «إِنَّ الَّذِینَ یرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ ...»
[12] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج72، ص: 198
[13] -همان، ج72، ص: 194
تبیان
